در ابتدا درباره پیشینه و نسب سلجوقیان بگویید که چرا دوره سلجوقیان به دوره متمایز تقسیم شده است؟
سلجوقیان در سده پنجم و ششم ه.ق در بخش‌های مهمی از آسیای غربی و آسیای صغیر، نظیر ایران، رم و افغانستان فرمانروایی داشتند. آنها از نوادگان سلجوق بودند که با شکست سلطان مسعود غزنوی در نیشابور بر تخت سلطنت نشستند. این سلسله دو دوره متمایز داشتند؛ ثغل بیگ، الب ارسلان و ملک شاه، پادشاهانی بودند که زبان فارسی را زبان رسمی خود قرار دادند. آنها از ترکمن‌هایی بودند که در دوره سامانیان در حومه دریاچه خوارزم یا آرال زندگی می‌کردند. ریشه آنها از سلجوق‌بن دقاق بود و نام سلجوقی را به خود گرفتند. این سلسله به سامانیان هم در رسیدن به حکومت، خیلی یاری رساندند. سامانیان وقتی روی کار آمدند، مسلمان بودند و از علما هم حمایت می‌کردند. سلجوقیان هم در حمایت از علما، مانند آنان بودند.
به طور کلی وضعیت فرهنگ و هنر در دوره سلجوقیان چگونه بود؟
هنرهای بسیاری مثل معماری، صنایع دستی، سفال‌گری، فلزکاری ( طلاکاری و نقره‌کاری) در دوره سلجوقیان رایج بود. به لحاظ فرهنگی، سلجوقیان بنیانگذار مدارس نظامی در بغداد، بلخ و نیشابور بودند و با ایجاد کتابخانه‌ها، خانقاه‌ها و مدارس گوناگون در راه گسترش فرهنگ کوشیدند. یکی از پایتخت‌های اصلی سلجوقیان، نیشابور بود و در این دوره، نویسندگان و مشاهیر بزرگی، مانند امام فخر رازی، امام محمد غزالی، ابوالفرج‌بن جوزی و شیخ شهاب‌الدین سهروردی زندگی و کار می‌کردند. نکته دیگر این که در این دوره، زبان فارسی در محدوده حکمرانی سلجوقیان رواج کامل یافت. شعرا و نویسندگان برجسته‌ای هم در این دوره بوده‌اند که از آن جمله می‌توان به ابوالفضل بیهقی، خواجه عبدالله انصاری، حکیم ناصرخسرو، عمر خیام و سنایی غزنوی اشاره کرد.
سلجوقیان با شعرا و ادیبان چگونه بودند؟
در آن زمان، مجمع‌هایی تشکیل می‌دادند و هنرمندان و شاعران را به آن مجامع دعوت می‌کردند. اما با شاعران، به آن معنا رابطه تنگاتنگی نداشتند. ناصرخسرو از معروف‌ترین شاعران این دوره است.
درباره دوره تاریخی سلجوقیان کتاب‌های بسیاری منتشر شده است. وجه تمایز این کتاب با دیگر آثار چیست و از چه منابع دست اولی بهره گرفته‌اید؟
این کتاب، مجلدی از یک مجموعه هفت جلدی است که به طور کلی، شامل تاریخ فرهنگ و هنر ایران می‌شود. برای تالیف این دوره هفت جلدی، از منابع بسیاری استفاده کرده‌ام. البته کتابخانه آستان قدس رضوی از مهم‌ترین منابع من بوده است.
رابطه حکومت سلجوقیان با اهالی هنر چگونه بود؟
بسیار حسنه. بسیاری از هنرهایی که ما امروز داریم از دوره سلجوقیان سرچشمه گرفته است. به لحاظ آثار هنری، این دوره پربار بوده است. علاوه بر این از علمای مسلمان و غیرمسلمان حمایت می‌کردند که منجر به گسترش فرهنگ شد. مهم‌ترین مدرسه‌ای که در این دوره ساخته شد، مدرسه نظامیه بغداد بود. البته مدرسه سازی در دوره سلجوقیان در سراسر آسیای صغیر گسترش پیدا کرد.
سرآمد هنرها در دوره سلجوقیان چه بود؟
شهرسازی و معماری و البته لباس. از جمله لباس‌هایی که در این دوره شکل گرفت، می‌توان به یک سرپوش مردانه اشاره کرد؛ کلاهی که تزئینات خاصی در اطرافش داشت. چون قبل از آن، همه ترکمن‌ها عمامه داشتند که بعد، در دوره سلجوقیان، لباس‌ها عوض شد و شکل جدیدی از لباس در این دوره شکل گرفت.
مهم‌ترین ویژگی شهرسازی و معماری در این دوره چه بود؟
در دوره سلجوقیان، درگیری بین قبایل بسیار زیاد بود. به همین دلیل هم شهرها را با برج و بارو می‌ساختند و دژهایی درست می‌کردند که پناهگاه مدافعان شهر بود. هنگامی که به شهر حمله می‌کردند و یا اهالی شهر بر علیه حاکم سر به طغیان می‌گذاشتند، این برج‌ها به کار می‌آمدند. از طرف دیگر، در این دوره ما با ادیان مختلفی مواجه هستیم، مثل مسیحیان یا یهودیان که در محله‌های خاص خود و جدا از مسلمانان زندگی می‌کردند. آنها تشکیلات مخصوص به خودشان را داشتند و هر محله آنها هم برج و باروی ویژه خودش را داشت و کسی هم به آنها سخت نمی‌گرفت. یکی از شاخصه‌های معماری این دوره، مسجد جامع اصفهان است. هنرمندان و معماران این دوره خیلی زیاد بودند و بناهای این دوره، تلفیقی از حیاط ایرانی و تالار مربعی گنبدی شکل بود و به این سبک، مساجد بزرگی درست می‌کردند به گونه‌ای که حیاط مرکزی در وسط بود و چهار ایوان در اطراف آن بود. مهم‌ترین بنای آن دوره هم مسجد بود.
زنان در دوره سلجوقی چه نقشی در شاکله جامعه داشتند؟
زنان در امور سیاسی و فرهنگی، بسیار موثر بودند. چه در هنگام دامپروری و کوچ‌نشینی و چه در سکونت‌گاه‌های ثابت، بیش‌ترین نقش را زنان داشتند و از پایگاه ارزشمندی در جامعه برخوردار بودند. پس از ورود به ایران، زنان ترک در دوره سلطنت ترکان خاتون، همسر ملکشاه، در کارهای اقتصادی زیادی فعال بودند. در دامپروری، کشاورزی، صنایع دستی و سفال‌گری زنان نقش مهمی داشتند و اصولا در این دوره ما با زنان مقتدر بسیاری مواجه بودیم.
به طور کلی، آثار هنری در دوره سلجوقیان، تحت تاثیر هنر پیش از اسلام ایران بود یا هنر پس از اسلام؟
تحت تاثیر هنر ایران پیش از اسلام بودند. اما در تولیدات حوزه لباس و همین‌طور در بناهای معماری، استقلال داشتند و آثارشان در این زمینه پیامدهای خوبی داشت و موفق به گسترش نوآوری‌های‌شان شدند. در زمینه معماری، توانستند فرهنگ ایرانی را در آثارشان ارائه دهند؛ از هند تا آسیای صغیر. از دیگر صنایعی که در این دوره، خیلی رواج پیدا کرد، نساجی بود. بعد از اینکه حکومت سامانیان ملغی شد و سلجوقیان تسلط پیدا کردند، اینها بر اساس ریشه‌های هنر ایران، شروع به نوآوری و گسترش آثار هنری کردند.
آیا در آثار هنری این دوره، نشانه‌هایی از عرفان و تصوف دیده می‌شود؟
عرفان و تصوف، زیاد قوی نبوده، اما بعد از اینکه اسماعیلیان فرقه‌ای به نام اسماعیلیان تشکیل می‌دهند، تصوف و عرفان گسترش پیدا می‌کند. اسماعیلیان، نگاهی کاملا سیاسی داشتند و بر علیه سلجوقیان بودند. اینها در گسترش عرفان و تصوف کوشا بودند. اما این عقاید، در این دوره، هیچ تاثیری بر تولید آثار هنری نداشت.
مهم‌ترین آثاری که از دوره سلجوقیان به جای مانده چیست؟
از مهم‌ترین آثاری که از این دوره بر جای مانده، ظروف است که نمونه‌هایی از آن در موزه ایران باستان وجود دارد و نکته دیگر این که طلا و جواهر ترکمن که معروف است، تاریخ آن به دوره سلجوقیان می‌رسد و البته بافندگی و حصیربافی در این دوره، خیلی رواج داشته است.
منبع بنیاد مختوم قلی فراغی. نوشته شده توسط محمد قجقی در پنجشنبه ۱۳۹۷/۰۹/۱۵
